مقدمه :

بلایای طبیعی در طول زندگی بشر به فراوانی رخ داده اند . هر ساله هزاران نفر قربانی گردباد ، فوران آتشفشان ، سیل ، خشکسالی ، زلزله و حوادث مشابه آن میشوند . تنها مناطق معدودی در جهان از خطراتی که به فاجعه منجر میشوند ، مصون هستند . حتی در مکانهایی که شرایط زمین ساختی بسیار با ثبات بنظر میرسد ، زلزله بوقوع می پیوندد .گردبادها دورترین مناطق را درمی نوردند و سیلابهای ناگهانی حتی خشکترین بیابانها را نیز مورد تاخت و تاز قرار می دهند .

متأسفانه کشورهای در حال توسعه ، بیش از همه از اثر بلا های طبیعی رنج میبرند . اغلب این کشورها فاقد سیستم هشدار دهنده بوده ، سازمانهای دفاع غیر نظامی آنها نیاز به تقویت داشته و اقتصاد شکننده شان به آنها توانایی کافی برای ایستادگی در مقابل بار عظیم مالی خسارات ناشی از فاجعه را نمیدهد .

باید توجه داشته باشیم که یک حادثه طبیعی ناگوار زمانی تبدیل به یک بلای طبیعی می شود که موجب تحمیل تلفات و خساراتی به جوامع و فعالیتهای انسانی گردد . بلا های طبیعی علاوه بر داشتن اجزای تشکیل دهنده ای که علوم طبیعی به آن میپردازند دارای جنبه های اجتماعی قدرتمندی نیز هستند . اگر چه نمیتوان از وقوع آنها جلوگیری کرد ولی میتوان آثار و عواقب فاجعه آمیز آنها را به کمک برنامه ریزیهای قبلی و آمادگی برای انجام اقدامات اضطراری کاهش داد .

امروزه انسان با بهره گیری از فن آوریهای موجود و نیز با شناخت بیشتر از محیط اطراف خود توانسته است از ابعاد روزافزون خسارات ناشی از بلایای طبیعی و جوی مانند : طوفان ، سیل ، یخبندان ، آتش سوزی جنگل ها و خشکسالی بکاهد .

این روند البته به دلایل مختلف و از جمله عدم آگاهی از زمان وقوع آنها با توقف هایی نیز روبرو بوده است .

در حال حاضر سازمان هواشناسی کشور با ایجاد سیستم های پایش ، پیش بینی و صدور اخطاریه درمقیاس های زمانی کوتاه و بلند مدت ، توانسته است نقش موثر خود را در کاهش خسارات به منصه ظهور رساند . این سازمان همچنین در بسیاری از پروژه های تحقیقاتی ـ کاربردی با موضوع کاهش اثرات بلایای طبیعی ، حضوری فعال داشته است .

بلایای طبیعی چیست ؟

زمین اتمسفر و اقیانوسها به طور پیوسته در حال حرکتند ، پوسته زمین از صفحاتی تشکیل شده که بر روی مواد ماگما شناور می‌باشند و سرعت حرکت آنها فقط در مقیاس زمانی زمین شناسی قابل توجه است . ر امتداد رشته های میان اقیانوسی ، پوسته زمین شکسته و باز شده و سپس مجدداً توسط بالا آمدن مواد مذاب بسته می‌شود ، به این طریق پوسته جدید تشکیل شده و صفحات اقیانوسی به اطراف انده میشوند ، در چنین نقاطی بیشترین آتشفشانها تشکیل شده و زلزله اتفاق میافتد .

جریانهای اتمسفری با سرعتهای مختلف و در طی مقیاسهای زمانی متفاوت در حال حرکت بوده و در طی مسیر خود از کوهها و دره ها توسط فرایندهای ترمودینامیکی تاثیر میپذیرند .حرکات چرخشی و گردابی شکل بوسیله بادهای شدید شکل گرفته و سیکلون حاره ای آب در دریا را به صورت امواج بر روی سواحل کم ارتفاع ریخته و آنها را به زیر آب میبرد .

در اثر برخورد توده های هوا یا تراکم ارتفاع آب ، بارش اتفاق می افتد ولی این بارش گاهی با شدت زیاد ، سیل ، فرسایش سطحی و زمین لغزه ها را به وجود میآورد و یا اینکه نقاط دیگری به علت فقدان بارش با خشکسالی مواجه میگردد .

زمین سیاره ای فعال و پر حرکت بوده و بیشتر رویدادهای طبیعی دامنه وسیعی از تغییرات را در طی زمان در استفاده از انرژی و مواد نشان میدهد . در نهایت این گونه رفتارهای طبیعت وقایع شدید طبیعی میباشند ولی این وقایع شدید طبیعی هنگامیکه برای انسان و محیط نتایج جدی و خطرناکی را از نظر آسیب دیدگی ، مرگ و یا تخریب محیط بوجود بیاورند تبدیل به بلای طبیعی میگردند. بنا به تعریف بلایای طبیعی : به آن دسته از پدیده هایی گفته میشود که انرژی فوق العاده زیادی در مدت زمان کوتاهی آزاد شود و خسارت و ویرانی را برای انسانها به بار آورد . به عبارت بهتر بلاهای طبیعی با سه مشخصه زیر تعریف می گردند :

1- پدیده شدیدی اتفاق افتد یا به عبارتی : ( حادثه طبیعی خیلی بزرگ اتفاق بیفتد) .

2- این پدیده طبیعی شدید در محل زندگی اتفاق افتد : ( در جایی که مردم بسیار زندگی می‌کنند) .

3- این پدیده طبیعی شدید با اثر ناگهانی و مخرب همراه است : ( مردم از حادثه شگفت زده میشوند زیرا حوادث ناگهانی و یا ، زیاد است) . بنابراین به عنوان مثال وقوع یک زلزله شدید در یک نقطه بیایانی دور افتاده و فاقد سکنه یک واقعه طبیعی شدید است که فقط از لحاظ زلزله شناسی قابل توجه است ، در حالیکه یک حادثه کوچک در یک شهر بویژه اگر شرایط ایمنی در آن ضعیف باشد قادر است خطر عظیمی به وجود آورد . انسان در معرض اینگونه نیروهای طبیعی است به طوریکه سعی دارد از مکانهایی که مکرراً تحت تأثیر چنین وقایعی هستند اجتناب نماید و یا حداقل در جستجوی پناهگاهی در این مکانهای ناامن است ولی انسان همیشه آگاه از حوادث طبیعی نیست و یا بعلت وجود سکون طولانی بین این وقایع ، احساس امنیت میکند لذا سکونتها و مکانها ی صنعتی و نظایر آن را در نواحی متعدد بلایای طبیعی مستقر میسازد بطوریکه اگر عملا این وقایع اتفاق بیفتد ، انسان بدون هیج کمکی در معرض گرفتار شدن این قدرتها است.

بلایای طبیعی قادرند عمیقا ساختارها را تحت تأثیر قرار دهند ، بطوریکه جوامع کنترول یافته را در عرض چند دقیقه نابود سازند به ساختمانها آسیب رسانده و بناهایی را که به لحاظ قدمت ارزشمند است تخریب نمایند .

بازسازی این مناطق نیروی انسانی زیاد و فعال شدن منابع طبیعی را طلب مینماید که در این راستا برنامه ریزیهای ملی و حمایتهای بین المللی و وامهای منابع خارجی نقش عمده ای را در جهت تجدید ساختار این جوامع ایفا مینمایند .

تعریف بلایای طبیعی :
کاربرد واژه طبیعی در عبارت فوق اشاره به پدیده هایی مانند : آتش سوزی ، سیل ، زمین لرزه ، توفان ، صاعقه ، تگرگ ، بهمن ، … دارد و کلمه بلیه ‏‏‎‏‏بصورت میزان آسیب پذیری جوامع بشری از پدیده های طبیعی تعریف میشود .

بنابراین پدیده های طبیعی که موجب خسارات گسترده انسانی ، مادی و محیطی شود و جامعه آمادگی و توانایی کافی جهت مقابله با آن را نداشته باشد به عنوان یک بلیه طبیعی بیان می گردد . بطور کلی بلایای طبیعی بر اساس عوامل بوجود آورندهشان که میتواند طبیعی یا ناشی از دخالت بشر باشد طبقه بندی میشوند :

الف) بلایای طبیعی ناگهانی :

1- بلایایی که منشاء زمین شناختی دارند ، نظیر زلزله ، رانش زمین ، بهمن ، آتشفشان و امواج عظیم دریایی .

2- بلایایی که منشاء آب و هوایی دارند : نظیر سیل ، طوفانهای شدید ، گردبادها ،سرما و گرمای شدید.

ب) بلایای طبیعی تدریجی :

نظیر خشکسالی ، قحطی و بیماریهای فراگیر که بتدریج جامعه را تحت تأثیر قرار میدهند .

عامل وقوع بلایای طبیعی انسان است یا طبیعت ؟

وقایع طبیعی میتواند بلایای طبیعی زیادی را موجب شوند . بعضی از این بلایا طبیعی بنظر میرسند ولی عامل ایجادآنها خود انسانها میباشند . بارندگی بسیار زیاد میتواند عامل سیل شدهو در مقابل بارندگی بسیار کم نیز خشکسالی ، کمبود و مصرف زیاد آب را در پی خواهد داشت . اگر ما بخشهایی از طبیعت مانند جزایر مرجانی و جنگل گیاهان لطیف کوهستانی را منهدم کنیم ، در این صورت ما در حقیقت سدهایی را که باعث محافظت ما از تسونامی ( امواج دریا ناشی از آتشفشانها و زلزله های زیر دریایی ) ، خشکسالی ، زمین لرزه و یا وقایع دیگر میشوند ، از بین برده ایم .

تا کنون بر اساس آمارهای بین المللی حدود 43 بلیه طبیعی شناخته شده است که میتوان به این موارد اشاره نمود :

(خشکسالی) ، (چرخندحاره ای) ، (سیل منطقه ای) ، (زلزله) ، (آتشفشان) ، (طوفان برون حاره ای) ، (تسونامی) ، (آتشسوزی در مراتع و مزارع) ، (فرسایش خاک) ، (بالاآمدن سطح آب دریا) ، (کوه یخ شناور) ، (طوفان غبار) ، (زمین لغزه) ، (فرسایش ساحل) ، (بهمن سنگریزه) ، (لغزش و خزش خاک) ، (تورنادو) ، (طوفان برف) ، (یخهای ساحلی) ، (سیل آنی) ، (طوفان تندری) ، (صاعقه) ، (کولاک برف) ، (امواج اقیانوسی) ، (طوفان تگرگ) ، (تگرگ ریزه) ، (باد شدید محلی) ، (فرو نشینی هوا) ، (جریانهای سطحی و واریزه از ماسه شن و رس) ، (جریاناتی که با باد پشتیبانی میشوند)، (ریزش تخته سنگی) ، (سرمازدگی محصولات کشاورزی) ، (گرمازدگی) ، (گردباد) ، (سوز باد) ، (سیاه باد دریایی) ، (موج گرما) ، (تهاجم آفات) ، (آزاد شدن مواد خطرناک) ، (مقادیر نهایی درجه حرارت) ، (قحطی) ، (بیماریهای فراگیر) .

34 بلیه طبیعی در کشور ما وجود دارد که 90% تا 95% آن منشا آب و هوایی دارند که با توجه به شرایط اقلیمی و زمین ساختی کشور ایران ، مهمترین بلایای طبیعی آن عبارتند از : زلزله ، رانش زمین ، بهمن ، سیل ، خشکسالی ، طوفان ، صاعقه ، سرما و گرماهای شدید ، بیابان زایی ، تگرگ و یخبندان .

غالبا عقیده بر این است که آب و هوا کلیه اعمال بشر را تحت تاثیر قرار میدهد . این مطلب درمواردی که بلایای طبیعی اتفاق می افتد بیشتر آشکار میشود . علاوه بر این آب و هوا مسبب اصلی بسیاری از بلایای طبیعی عمده میباشد .
چنانچه بخواهیم این وقایع را بر اساس تعداد تلفاتی که در سالهای گذشته در کل جهان اتفاق افتاده بررسی کنیم بجز خشکسالی و دیگر بلایای وارد بر قلمرو کشاورزی 10 مورد اصلی آن عبارتند از :
1- طوفانهای حاره ای ، گردبادها ، طوفانهای مهیب 2- سیل ، 3- طوفان هوا ، با آذرخش و صاعقه ، 4- کولاک برف ، 5- امواج گرمایی ، 6- بهمن ، 7- امواج خروشان دریا ، 8- زمین لرزه ، 9- آتشفشان ، 10- رانش زمین که از فهرست فوق آب و هوا دلیل اصلی ایجاد 7 مورد اول میباشد.

طوفانهای حاره ای ، سیل و طوفان همراه با رعد و برق ، همه ساله و بطور متناوب در مناطق وسیعی از جهان بوقوع پیوسته و صدها میلیون نفر را تحت تأثیر قرار میدهند . علاوه بر آن آب و هوا در بسیاری دیگر از حوادث تهدید کننده زندگی نظیر خشکسالی که موجب ویرانی و تخریب بسیاری از نواحی دنیا میشود دخالت دارد .

* بعضی از بلایای طبیعی مهم دهه 90 :

بلایای طبیعی‌ تقریبا همه جا میتواند روی دهد . در اینجا چند مثال از بلایای طبیعی خیلی بزرگ دهه 90 را ملاحظه میکنیم :

« سیل = آب بسیار زیاد در یک محل نامناسب : (1993 و 1995 : هلند ، فرانسه ، آلمان و بلژیک) ، (1991 و 1994 : چین) ،
(1993 : کامبوج و ویتنام) ، (1993 : آمریکای مرکزی) ».

« خشکسالی = آب به مقدار بسیار کم از آنچه مردم و گیاهان نیاز دارند : (1992 و 1993 : آفریقای جنوبی) ، (1993 : پرو) » . « زمین لغزه ‍= خاک و سنگی که بسرعت به طرف پائین تپه می لغزد : (1993 : اکوادور) » .
زلزله = تکان شدید و ناگهانی زمین : (1994 : کوبه در ژاپن) ، (1995 : لوس آنجلس در آمریکا) ، (1993 : قاهره در مصر) ،
(1992 : ارین زکان در ترکیه) ، (1990 یا خرداد 1369 : منجیل و رودبار در ایران) » .

« فوران آتشفشان = انفجار صخره ، خاکستر ، گاز و یا جریان گدازه از اعماق داخلی زمین : (1994 : رابوئل ، پایوا در گینه جدید) ،
(1991 : کوه پیناتوبو در فیلیپین) » .
« ترنادو = طوفان و گردباد شدید قیفی شکل که در روی خشکی در محدوده کوچکی به دور خود میچرخد :
( 1994 : نیمه غربی آمریکا) » .

« طوفان حاره ای = باران شدید و باد قوی به روی دریا و سواحل . این طوفان را هاریکن ، سیکلون و تیفون هم مینامند :
(1994: تیفون – چین و تایوان) ، (1993 = سیکلون – کنیا و فیجی) ، (1992:هاریکن – آندره در ایالت کارائیب آمریکا) ،
(1991 : چیتا کونگ در بنگلادش) » .

« تسونامی یا طوفان دریا = دسته هایی از امواج بزرگ که در نواحی وسیعی گسترده شده و مهار شدنی نیست :
(1992 : جزیره فلور در اندونزی و نیکاراگوای غربی) » .

« آتش سوزی خود به خود = آتش سوزی بزرگی که در نواحی وسیعی گسترده شده و مهار شدنی نیست :
(1993 : مغولستان) ، (1994 : نیوساوت ویلز در استرالیا) » .

« حمله آفات = تعداد زیادی از حشرات یا حیوانات که محصولات را تخریب میکنند : (1990 –1994 : تانزانیا) ،
(1993 : هندوستان ، پاکستان ، افغانستان) ، (1992 : اتیوپی) » .

((سازمان هواشناسی جهان WMO )) به عنوان یک سازمان تخصصی ، مسئولیت سازماندهی هواشناسی و آبشناسی رابر عهده دارد و با توجه به اینکه زندگی و به حداقل رسانیدن ویرانیهای حاصل از بلایای طبیعی جزء مسئولیتهای اصلی سرویس های هواشناسی است در مورد برنامه های ویژه سازمان ملل در خصوص کاهش تلفات جانی و مالی آسیب های اجتماعی و اقتصادی ناشی از بلایای طبیعی پاسخ گو میباشد .
فعالیتهای هواشناسی به عنوان یک علم جدید از اوایل قرن نوزدهم شروع و در سال 1820 اولین نقشه های هواشناسی تهیه گردید . با اختراع هواپیما نقش و ضرورت اطلاعات هواشناسی در امر ایمنی پرواز مشخص شده و با گذشت زمان و پیشرفت دانش هواشناسی کاربرد آن در تمام بخشها بارزتر گردید .

سازمان هواشناسی کشور در سال 1338 به عنوان یکصدو سومین عضو سازمان هواشناسی جهانی پذیرفته و با تأسیس و راهبری انواع ایستگاهای هواشناسی در سطح کشور نسبت به جمع آوری داده های جوی اقدام و پس از پردازش در بخش خدمات ماشینی خود در اختیار کاربران قرار داده و با سیستم های مخابراتی مدرن نسبت به تبادل اطلاعات با سایر کشورها اقدام مینماید .در سالیان اخیر با محوریت کشاورزی در کشور ، سازمان نیز خدمات خود را به سمت تهیه اطلاعات هواشناسی کشاورزی معطوف داشته و همچنین با ایجاد مراکز تحقیقاتی در مرکز و استانها اطلاعات جامع و کاملی جهت طرحهای صنعتی ، کشاورزی ، آب ، شهرسازی و . . . ارائه نموده است . علاوه بر این در مراکز فوق در گرایشهای زیر فعالیت داشته که عبارتند از :

« گرایش هواشناسی دینامیکی و سینوپتیکی (همدیدی) » ، « گرایش هواشناسی فیزیکی و تعدیل آب و هوا » ، « گرایش هواشناسی کشاورزی » ،« گرایش هواشناسی آب شناسی » ،« گرایش هواشناسی اقلیم شناسی» ، « گرایش هواشناسی شیمی جو – ازون و آلودگی هوا » ،« گرایش هواشناسی دریایی واقیانوس شناسی فیزیکی» ، « گرایش هواشناسی کاوشهای جوی » و « گرایش هواشناسی هوانوردی » .

مراکز پیش بینی هواشناسی با صدور انواع اطلاعیه ها و پیش آگاهیها مسئولین و مردم را قبل از وقوع پدیده های مخرب جوی آگاه نموده و در این راستأ کمک موثری در کاهش آثار بلایای جوی و اقلیمی مینمایند.